پارینه سنگی آغازین
از سه میلیون و دویست هزار سال پیش که اولین نشانه های انسانی کشف شده تا حدود دویست هزار سال پیش را می توان دوره پارینه سنگی آغازین دانست. یکی از یافته های مهم بشر پیش از تاریخ، استفاده از آتش بود. مهار کردن و استفاده از آتش احتمالا در حدود یک میلیون سال پیش تحقق یافت. در دوره پارینه سنگی آغازین، انسان ها از طریق شکار و جمع آوری گیاهان محیط اطراف، زندگی خود را می گذراندند، در پناهگاه های طبیعی مانند غارها زندگی می کردند و از ابزارهای بسیار ساده سنگی در کارهای روزمره کمک می گرفتند.
از دوره پارینه سنگی آغازین یافته های زیادی به دست نیامده است. در ایران کهن ترین بقایای انسانی در بستر کشف رود خراسان کشف شده است. همچنین در گنج پر رستم آباد، شیوه تو مهاباد، غار دربند گیلان، جنوب و شرق تبریز، لادیز در 65 کیلومتری جنوب زاهدان، اطراف کوه خواجه سیستان، پل باریک هلیلان و برخی نقاط پراکنده دیگر آثار استقرار انسان در دوره پارینه سنگی آغازین کشف شده است. ابزار این دوره را به نام ابزار آشولی می خوانند.
باید توجه داشت که در آن زمان آسیای میانه آب و هوای معتدل تری داشت و رودها و دریاچه های بسیاری در منطقه دیده می شد. مثلا خلیج فارس تا نزدیکی موصل ادامه داشت و در مرکز فلات ایران دریاچه های فراوانی وجود داشت می توان دریاچه های کوچک فعلی ایران همچون دریاچه ارومیه، قم، نی ریز و هامون را بازمانده آب های آن دوران دانست. از همین دریاها فسیل های موجودات دریایی بسیاری در البرز مرکزی به جا مانده است.
تبر دستی سرچم ایلام
ساطور سنگ مادر- امرمردگ ایلام
امر مردک ایلام
ساطور سنگ مادر- رودان هرمزگان
تبر دستی- پل باریک ایلام
پارینه سنگی میانی
شروع زمانی مشخصی نمی توان برای دوره پارینه سنگی میانی بیان کرد، اما می توان شروع آن را بعد از 200 هزار سال پیش دانست. انسان دوره پارینه سنگی میانی همچنان به شکار و جمع آوری مواد غذایی گیاهی می پرداخت. در این دوره انسان نئاندرتال پدید آمد و تکنیک ساخت ابزار موستری ظهور کرد. تا پیش از این بشر تنها از قلوه سنگ استفاده می کرد، اما در دوره پارینه سنگی میانی، ابزار تراشنده و خراشنده درست شدند که معمولا بدون دسته بودند. اولین نشانه های ساخت پناهگاه های ساده با شاخ و برگ درختان و همچنین اولین نشانه های تدفین از این دوره دیده شده است. انسان های این دوره در غار، تنه درختان و پناهگاه های ساده ساخته شده با شاخ و برگ درختان زندگی می کردند. در این دوره بشر از پوست حیوانات برای گرم کردن خود استفاده می کرد.
مناطق مهم پارینه سنگی میانی درون ایران عبارتند از غارهای بیستون، ورواسی، قبه، دو اشکفت، قمری، ارجنه، کیارام گرگان، نیاسر، کفتارخون، قلعه بزی اصفهان و میرک سمنان.
تیزه موستری- ارسنجان
سنگ مادر لوالوا
خراشنده- ورجوی آذربایجان شرقی
سنگ مادر لوالوا
سنگ مادر لوالوا
غار دو اشکفت کرمانشاه
هرسین
پرورده یزد
هولیلان
آثار پارینه سنگی میانه در جنوب آسیا
پارینه سنگی پایانی
پارینه سنگی پایانی از 40 هزار سال پیش شروع شد و تا حدود 18 هزار سال پیش ادامه داشت. در این دوره انسان هوشمند پدید آمد. ابزار ساخته شده تکمیل تر شدند و آنها را ابزار برادوستی می نامند. ابزار میکرولیت هم در همین دوره بوجود آمدند. این نوع ابزار دارای تیغه های کوچکی هستند که لبه های موازی دارند. تیغه ها ممکن است از اشیای مختلف ساخته شده باشند. آنها را در دسته ای چوبی یا استخوانی محکم نصب می کردند و ابزار کشنده مختلفی را بوجود می آوردنددر این دوره چاقو و نیزه سنگی هم ساخته شد.
در کرمانشاه، خرم آباد، مرودشت و کاشان مناطق استقرار این دوره کشف شده است. در همین دوره در حدود 35 هزار سال پیش اولین نشانه های هنر بشر ظهور کرد، یعنی نقاشی بر صخره ها و طرح هایی بر شاخ و استخوان حیوانات که عمدتا به رنگ های سیاه، سفید، سرخ و زرد است. همچنین در این دوره بشر توانست دوختن را بیاموزد و لباس تهیه کند. تیر و کمان در اواخر این دوره ساخته شد. سر سنگی پیکان یا نیزه در حدود 20 هزار سال پیش درست شد.
مچ پای انسان- غار وزمه کرمانشاه
دندان آسیاب کوچک انسان- غار وزمه کرمانشاه
غار ملاورد کرمانشاه
غار یافته لرستان
غار ملاورد کرمانشاه
تیزه سنگی- غار یافته
دندان کفتار غار وزمه کرمانشاه
بند انگشت خرس-غار وزمه کرمانشاه
بخشی از آرواره یک گوشتخوار
غار یافته دندان اسب
مناطق پارینه سنگی جدید-دوره زیرین
مناطق پارینه سنگی جدید-دوره میانی
مناطق پارینه سنگی جدید-دوره زبرین
مناطق فرا پارینه سنگی
نقشه پیش از تاریخ- پین های قرمز روی نقشه آثار پیش از تاریخ هستند
فرا پارینه سنگی
دوره فرا پارینه سنگی یا میان سنگی از 18 هزار سال پیش شروع شد و تا 10 هزار سال پیش ادامه داشت. در این دوره بشر آگاهانه به جمع آوری غذا پرداخت و ابزار کارآمدتری همچون داس ساخته شد. همچنین بشر آموخت که می تواند برای آینده نزدیک خود غذا ذخیره کند. در غرب زاگرس ابزار برادوستی و در شمال البرز ابزار نوع زرزی استفاده می شد. ابزار فرا پارینه سنگی از ترکیب ریز تیغه های سنگی به شکل مثلث یا ذوزنقه با دسته های چوبی یا استخوانی درست می شد. در همین دوره بود که بشر سعی خود برای رام کردن حیوانات و کاشت دانه های گیاهی را شروع کرد. آثار تصویری به جا مانده از دوره های قبل مانند نقاشی های دیواری، نقوش حیوانی داشتند اما در این دوره برای اولین بار نقوش هندسی وارد هنر تصویری شدند.
در ایران در مناطق جنوبی دریای خزر مانند غارهای هوتو و کمربند، غار گمیشان، گنج دره ، تپه آسیاب و همچنین در حاشیه زاینده رود در غرب استان اصفهان آثار این دوره دیده شده است. در حفاری های غرب استان اصفهان تعداد 100 استخوان حیوانی از لاک پشت، آهو، بز کوهی، استخوان پرندگان یافت شد که در 15 هزار سال پیش از میلاد شکار شده اند. در خارج از ایران نیز در شمال شرقی سوریه، آنتالیا و کردستان عراق مراکز استقراری فراپارینه سنگی کشف و حفاری شده است.
صدف- علی تپه
سوراخ کننده- غار مرور هلیلان
تیغه سنگی- علی تپه
نمونه بازسازی شده یک داس سنگی - موزه لایدن هلند
دوره نوسنگی از 9 هزار سال پیش از میلاد شروع شد و تا 4 هزار سال پیش از میلاد ادامه داشت. در ابتدای این دوره غذا بر پایه شکار، ماهیگیری و جمع آوری غذا بود اما وقتی دانه های گیاهی انبار شده شروع به رشد کردند، بشر با کشت و کار آشنا شد. در این دوره انسان موفق به رام کردن گوسفند، بز، گاو و خوک شد و کشاورزی را شروع کرد. تولید و ذخیره غذا به ظرف نیاز داشت و به این ترتیب ابتدا حصیر بافی و سپس سفال گری پدید آمد. سفال از 9 هزار سال پیش همه گیر شد.
در ابتدای این دوره خانه های مدور گلی ساخته شد که نمونه آن را می توان در لایه زیرین تپه سیلک یافت. در این محل، مردگان در کف خانه دفن می شدند. مشابه این خانه ها در یریکو اردن قرار دارد و به 7هزار سال پیش از میلاد تعلق دارد. به مرور خانه ها شکل کاملتری به خود گرفتند و دارای چند اتاق شدند و در آنها فضاهای مختلف مانند بخاری، اجاق، محل نگه داری آذوغه پدید آمد. از کاهگل استفاده می شد و گاهی دیوارها به رنگ های سرخ یا سفید تزیین می شدند. کف خانه ها با حصیر یا خاک کوبیده نرم میشد.
سابقه کشفیات مناطق نوسنگی در ایران
نام ایران پس از اکتشافات دهه 1960 وارد دنیای نوسنگی شد. تا آن زمان کمتر از ده مکان نوسنگی در ایران کشف شده بود. اما اکنون بیش از سی نقطه مهم از دوره نوسنگی در ایران شناسایی شده است و سالانه به تعداد آن اضافه م شود. بسیاری از این محلها مربوط به هزاره نهم و هشتم پیش از میلاد، شروع دوره نوسنگی هستند.
در دوره میان دو جنگ جهانی دسترسی باستان شناسان به ایران بسیار محدود و پر هزینه بود. در دهه 1930 هم تنها فرانسویها اجازه کار باستان شناسی در ایران داشتند. در آن دوره باستان شناسان فکر می کردند بومی کردن گیاهان و حیوانات حتما باید در کنار رودهای بزرگ درون دشت ها اتفاق افتاده باشد و در بین النهرین به دنبال آن می گشتند. بعد از جنگ جهانی که به مدت نیم قرن باستان شناسان غربی در ایران مشغول کار بودند، تنها نام تپه سیلک بر زبانها بود که گیرشمن در دهه 1930 حفاری کرده بود.
در سیلک وجود سفال نقش دار نشاندهنده ورود یک فرهنگ جدید به منطقه بود که فرهنگ ابتدایی را ارتقا داده بود. این نظریه پیش از این در تپه آنو هم بیان شده بود اما کسی نمی دانست چه کسی پدید آورنده آن فرهنگ است. در تپه حصار و چشمه علی هم که اشمیت حفاری کرد، ورود فرهنگ جدید به همراه نقاشی بر سفال گزارش شد. از تپه جعفرآباد، موسیان، خزینه، علی کش و گیان هم گزارشات مشابهی بدست آمد.
کارلتون در غار هوتو و کمربند آثار سفال ابتدایی و ابزار نوسنگی و همچنین تغییر رژیم غذایی از دوره مزولیتیک به نوسنگی را کشف کرد. او نظریه ای داد که انقلاب نوسنگی به جا آنکه، آنطور که برادوود اعتقاد داشت، از دشتهای بین النهرین شروع شده باشد از کرانه دریای خزر شروع شده و به سایر مناطق منتقل شده است.
در دهه 50برادوود در منطقه کرمانشاه شروع به حفاری کرد. او پیش از این جارمو عراق را حفاری کرده بود. تپه آسیاب و سراب در 1960 حفاری شدند. آثار بز اهلی در تپه آسیاب در هزاره دهم پیش از میلاد کشف شد. فرانک هول خوزستان را حفاری کرد. هربرت آدام در خوزستان مناطق بسیاری از هزاره ششم کشف کرد. دایسون و یانگ تپه حاجی فیروز و دالما آذربایجان را بررسی کردند. استقرار نوسنی در تپه حاجی فیروز چند سده پیش از 5000 پیش از میلاد تایید شد. در گودین تپه و گنج دره در جنوب کردستان استقرار نوسنگی شناسایی شد و کارلوفسکی در تپه یحیی دامنه استقرار نوسنگی را به شرق کرمان رساند.
شروع حرکت فرهنگ نوسنگی از زاگرس و شمال عراق به سرزمینهای شرق و شمال فلات ایران در هزاره نهم پیش از میلاد شروع شد.
در زاگرس فرهنگ زرزیان آخرین دوره جمع آوری غذا را در هزاره دهم پیش از میلاد پشت سر گذاشت. می توان برخی از مناطق زاگرس را همدوره زاوی چشمه و کریم شهیر عراق دانست. مثلا استخوانهای بزهای اهلی تپه آسیاب را می توان از هزاره نهم پیش از میلاد دانست. گنج دره هم هم روده آسیاب است. زندگی در گنج دره همانند تپه آسیاب در 7000 پیش از میلاد به پایان رسید. تپه عبدالحسین نیز بازه زمانی مشابهی دارد. در 7000 پیش از میلاد زندگی در بسیاری از مناطق وارد مرحله جدیدی شد. در منطقه لرستان زندگی در تپه گوران از هفت هزار سال پیش از میلاد شروع شد. در انتهای هزاره هفتم پیش از میلاد ارتباط فرهنگی بین مردم زاگرس و شمال عراق دیده می شود. روستاهای بزرگتر و گله های پر جمعیت حیوانات اهلی مشخصه این دوره است. این فرهنگ در 7000پیش از میاد در جنوب زاگرس و خوزستان به خوبی دیده می شود. اما این فرهنگ در 6000پیش از میلاد دره سولدوز آذربایجان را تحت تاثیر قرار داد. تپه سیلک نیز درون ایران در همین دوره دارای فرهنگ مشابهی است. در شمال ایران نیز این فرهنگ با سفال طرح دار در هزاره ششم پیش از میلاد دیده می شود.
در تپه ده خیر شاهرود کارگاهی متعلق به هزاره ششم پیش از میلاد از زیر خاک بیرون آمد که در آن مقدار زیادی تیغه های سنگ چخماق وجود داشت و می توان آنجا را کارگاهی برای ساخت داس فرض کرد. در این زمان با اتصال تیغه های سنگ چخماق به دسته های چوبی، داس درست می کردند. این کارگاه شاهدی است بر استقرار پر جمعیت افراد کشاورز که برای تامین نیازهای خود در زمینه درو به ساخت انبوه داس پرداخته اند.
این حرکت فرهنگ نوسنگی پس از آن به ترکمنستان رسید و آنو و نمازگاه را تحت تاثیر قرار داد. در منطقه سیستان و بلوچستان و جنوب خراسان منطقه نوسنگی هزاره هفتم و ششم پیش از میلاد هنوز بدست نیامده است. اما می دانیم این فرهنگ از این منطقه گذشته و به پاکستان و افغانستان رسیده است. در منطقه فارس تل موشکی و جری از نیمه هزاره ششم پیش از میلاد آغاز به پذیرش فرهنگ نوسنگی کردند.
در منطقه زاگری جزییات زندگی بعد از 6000 پیش از میلاد خیلی پررنگ نیست. منطقه قطعا سکنه داشته است به طوری که گیان و دوره 5 و 6 گیان مربوط به این دوره هستند ول دیگر زاگرس مرکز فرهنگی ایران نبوده و تاثیر خود بر سایر نقاط را از دست داده بود. در دوره های بعدی، سیلک و سایتهای فارس و کرمان پر نقش تر هستند فلزکاری، زندگی شهری، تراکم جمعیت و ارتباط با سرزمینهای دور از شاخصهای این دوره هستند.
نقش اصلی در آثار هنری را نقوش هندسی برعهده داشتند، در حالی که در دوره های پیش از نوسنگی، نقوش الهام گرفته از طبیعت مانند نقش حیوان و گیاه بیشتر دیده می شد. انسان در این دوره غذا و نوشیدنی خود را در ظروف سفالی می خورد. سفال مادر هنرهای دستی پیش از تاریخ و نماینده فرهنگ هر منطقه است. با مطالعه سفال ها می توان پی به ارتباط فرهنگی ناحیه های مختلف برد و مناطق مختلف را تاریخ گذاری کرد.
در دوره نوسنگی اعتقاد به روح پدید آمد و انسان به معنویات گرایید. خدایان و الهه ها پدید آمدند و محوطه هایی به عنوان گورستان تعریف شدند. در دوره پارینه سنگی انسان فقط به طبیعت دور خود می اندیشید اما در دوره نوسنگی دنیای آخرت نیز تعریف شد. اشیای موجود در قبور نوسنگی در کنار مردگان، شاهدی برای زندگی مجدد هستند. در آیین تدفین مردگان این دوره، ظرف های سفالی حاوی غذا و هدایایی برای اموات در نظر گرفته می شد.
هنر نیز در دوره نوسنگی استلیزه و ایده آلیزه شد. در حالی که هنر دوره پارینه سنگی طبیعی و واقعی بود.
در انتهای دوره پنج هزار ساله نو سنگی غذا از طریق کشاورزی تهیه می شد و مردم در روستا و شهرهای کوچک زندگی می کردند در نتیجه جمعیت زیاد شد و لوازم مورد نیاز
این سبک زندگی اختراعات مختلفی از جمله سفال، آهنگری و بناهای با معماری پیچیده را پدید آوردند وشبکه های اجتماعی و مذهبی شکل گرفتند.
سنگ های آسیاب- تپه جلبر غرب ارومیه
سنگ های آسیاب- تپه جلبر غرب ارومیه
ماکت خانه- سنگ چخماق سمنان
چرخ سفال- پردیس تهران
کاسه سفالی منقوش دست ساز- دشت قزوین
درفش های استخوانی- تپه جلبر غرب ارومیه
سفال دست ساز نوسنگی پیش از بکارگیری چرخ سفال- تل گپ فارس
سنگ های آسیاب- تپه جلبر غرب ارومیه
پیکره سفالین زن- هزاره ششم پ م
روستا نشینی
پس از آنکه زندگی انسان از وابستگی به صید و شکار خارج شد، نحوه استقرار جوامع بشری نیز تغییر کرد. آنها از مراکز شکار در کوهستان ها به سمت دشت ها آمدند تا بتوانند کشاورزی کنند. کم کم استقرار های دایمی و روستا نشینی پدید آمد. در این دوره سرپناه های محکم و گلی ساخته شد. با نزدیک شدن روستاها به هم مردم توانستند تجربه های خود را به هم انتقال دهند و همچنین در مکان های امن تری زندگی کنند. از 6 هزار سال پیش از میلاد تا 3500 سال پیش از میلاد روستاها پدید آمدند. اولین روستاهای ایران را می توان در جیرفت، سیلک، گنج دره و شوش جستجو کرد. روستاها دارای شبکه راه همانند کوچه های باریک بودند و به مرور میدان در این روستاها پدید آمد.
از دوره روستا نشینی تقسیم کار پدید آمد. ابتدا در خانواده و سپس در جامعه کارها بین افراد بر اساس توانایی آنها تقسیم شد.
در 7 هزار سال پیش کشاورزی از جنوب غرب آسیا و فلات ایران به سمت اروپا گسترش یافت. ساکنان جنوب شرق آسیا و تایلند از 9 هزار سال پیش، نیل از 7 هزار سال پیش، ساحل غربی مدیترانه از 5 هزار سال پیش و ساکنان سند و چین از 6 هزار سال پیش به کشاورزی روی آوردند. در دوره نوسنگی ابزارهای خانگی مانند هاون و دست آی های سنگی ساخته می شدند. در 7 هزار سال پیش شیوه آبیاری کشتزارها ابداع شد و در 5 هزار سال پیش شخم زدن زمین زراعی توسط چوب و چرخ گاری شروع شد.
اکثر فرهنگ های کشف شده تا هزاره ششم پیش از میلاد فرهنگ های محلی هستند و ارتباط عمیقی میان مناطق مختلف دیده نمی شود اما پس از این تاریخ، کم کم آثار فرهنگی مناطق مختلف به سایر نقاط منتقل شدند و این نشان از نقل و انتقال مردم آن دوره دارد.
بخشی از ظرف سفالی با نقش برجسته –اطراف کرمان
ظرف پایه دار سفال نخودی-شمال فلات مرکزی ایران
جام سفالی- شوش هزاره پنجم پ م
شهر نشینی
شوش در 4 هزار سال پیش از میلاد تبدیل به شهری بزرگ شد و دوره شهر نشینی در ایران آغاز شد. نخستین شهرهای ایران شوش، شهرسوخته زابل، جیرفت، تپه حصار، سیلک و مناطقی در گیلان و ایلام هستند. در شهر نشینی کم کم طبقات اجتماعی پدید آمدند. از تپه سیلک آثار بافندگی، فلزکاری، استفاده از مهر و چرخ کوزه گری از 4 هزار سال پیش از میلاد به دست آمده که هر یک از این تخصص ها خود نیازمند تخصص های جانبی بودند و توسط افرادی خاص اجرا می شدند.
خانه ها ناودان هایی برای دفع آب باران داشتند و در خیابان ها نیز محل هایی برای عبور آب تعبیه شده بود. چاه های آب این دوره اکثرا دهانه راستگوشه داشتند.
ظرف سفالی منقوش- سیلک
سفال به شکل خاک انداز- سیلک
جعبه با درپوش از سنگ صابون سیاه با نقش کنده کاری شده - شهداد
عصر مس سنگی
در هزاره پنجم پیش از میلاد در تل ابلیس کرمان و اریسمان نطنز مس استخراج شد. با آشنایی انسان با مس و نحوه شکل دادن به آن، ابزار مسی ساخته شدند. ساخت ابزار مسی مستلزم آشنایی با ذوب، عمل آوری و قالب گیری اشیا بود. ساخت ورقه مسی برای تولید ظرف و طرح دادن به آن از طریق چکش یکی از نوآوری های این دوره است. در این دوره ابزار از سنگ و مس ساخته می شدند، به همین دلیل آن را به نام عصر مس سنگی می شناسیم که بازه زمانی 4500 پیش از میلاد تا 3000 پیش از میلاد را پوشش می دهد. محوطه های مس سنگی زیادی در ایران شناخته شده اند که عبارتند از تپه قبرستان، تل باکون، گودین تپه، تپه گیان، تپه سیلک، تپه حصار، چغامیش، بندبال، شوش، تورنگ تپه، تپه یحیی و ...
سفال بیشتر مناطق در این دوره نخودی با نقوش سیاه است که بسیار خوب پخته شده و استحکام خوبی دارد. استفاده از چرخ سفال گری در بسیاری مناطق رایج شد. در دوره مس سنگی نقوش بسیار متنوع مانند حیوانات شاخ دارو بارکش، پرندگان، خزندگان و انسان در حالت ها و سبک های مختلفی بر روی سفالها نقش بست. نقوش انسانی معمولا در حال حرکت هستند. این نقوش به نام سفال فرهنگ چشمه علی خوانده می شوند.
لوح مسی با نقوش افسانه ای- لرستان
ظرف سفالی سرخ منقوش دست ساز- محل کشف شمال فلات ایران
ظرف سفالی با نقش یوزپلنگ- ایغربلاغ تهران
برچسب های گلی – احتمالا جنوب غرب ایلام
برچسب های گلی – احتمالا جنوب غرب ایلام
در اواخر این دوره ظروف سفالی مصرفی ساده و خشن به نام کاسه های لبه واریخته پدید آمدند. باستان شناسان ساخت این ظروف را نشانه آغاز دوره شهر نشینی می دانند. از همین دوره لوح های نوشتاری مشهور به لوح های آغاز ایلامی در نقاط مختلف ایران کشف شده اند. این مناطق (تاکنون) عبارتند از گودین تپه، جیرفت، سیلک، تپه یحیی، تپه قزیر رامهرمز، تپه ملیان ، تپه سفالین تهران ، تپه ازبکی و شهر سوخته.
آبخوری سفالی- تل شغا فارس
بخشی از یک لوح گلی آغاز ایلامی- شهر سوخته
معادن مس پیش از تاریخ
در زاغ دره صوغان در شهرستان بافت، بقایای معدن بزرگ مس کشف شد که تا دوره اسلامی فعال بوده است. در این محل حدود هشتاد هزار تن سرباره مس انبار شده که نشاندهنده وسعت کار این معدن است. این میزان سرباره مس در هیچ محوطه باستانی و پیش از تاریخ تاکنون دیده نشده است. باستان شناسان تولید مس این معدن را با خلوص هفتاد درصد تخمین زده اند. در این محل سفالهای دوره اشکانی، ساسانی، سلجوقی و ایلخانی نیز کشف شده است.
این محوطه با تپه یحیی به خط مستقیم 12 کیلومتر فاصله دارد. پیش از این، منطقه باستانی اریسمان نطنز مهمترین منطقه پیش از تاریخ کشف شده در استخراج و تولید مس بود. فعالیت های گسترده معدن کاری و فلز کاری از هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد در این منطقه مشاهده شده است.
از حوالی تپه حصار نیز معادن مس این دوره گزارش شده است.
عصر مفرغ
در اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد، بشر توانست روش ساخت آلیاژ مفرغ (برنز) را کشف کند که از ترکیب مس و قلع یا مس و آرسنیک تشکیل می شد. قدیمی ترین اشیای مفرغی از ایران (لرستان)، بین النهرین و چین به دست آمده اند. حیات دوره مفرغ را می توان از ابتدای هزاره چهارم تا نیمه هزاره دوم پیش از میلاد دانست. در زندگی فرهنگی ابتدای این دوره در بسیاری از مناطق ایران به جز تمدن ایلام، گسیختگی دیده می شود. در طول هزاره چهارم و اوایل هزاره سوم پیش از میلاد، در بسیاری از مناطق پیش از تاریخ ایران شاهد متروک شدن محوطه های استقراری و آغاز مجدد زندگی در آنها با فرهنگی نو هستیم.
کیفیت مفرغ وابسته به عناصر تشکیل دهنده آن است. صنعتگران در طول زمان انواع ترکیبات را امتحان کردند تا توانست بهترین مفرغ را تولید کنند. در حفاری های تپه سبز(گوی تپه) در حوالی دریاچه ارومیه ابتدا ابزار از مس خالص ساخته می شدند. سپس آرسنیک نیز با مس ترکیب شد تا ابزار محکم تری تولید شود و در انتها مفرغ بسیار مرغوب در این منطقه تولید شد. این پیشرفت در ابزار سازی را می توان در حفاری های تپه یحیی نیز مشاهده کرد.
تاکنون معدن آرسنیک خالص در ایران کشف نشده است. احتمالا ساخت اولین ابزار مفرغی به صورت اتفاقی با مواد اولیه مس ناخالصی دار صورت گرفته است و پس از آن انسان سعی در کشف و بهینه سازی آن کرده است. رفته رفته به جای آرسنیک از قلع در تولید مفرغ استفاده شد. در فلات مرکزی ایران، جنوب آسیا و شرق مدیترانه معدن قلع بزرگی کشف نشده است. احتمالا در دوره پیش از تاریخ قلع مورد نیاز از منطقه افغانستان مرکزی و ازبکستان به ایران وارد می شد. منابع آشوری به تجارت قلع در شمال سرزمین تحت نفوذ ایلام اشاره دارند.
برخی تحقیقات نشان می دهند که مفرغ شوش، سیلک، شهدا و تپه یحیی از مواد معدنی استخراج شده در حوالی انارک ساخته می شدند که مس آن تا 3 درصد آرسنیک دارد.
در این دوره سفال خاکستری و سیاه در فلات ایران به صورت گسترده ساخته می شد که احتمالا اولین بار در تپه قبرستان تولید شد. همچنین در هزاره سوم برای تزیین سفال علاوه بر نقاشی، از نقوش افزوده، کنده یا سفال داغدار استفاده شد.
خمره سفالین برای ذخیره غلات با نقش افزوده –دست ساز با نقش انسان در شکارگاه –نهاوند
ظرف سفالی با دسته های تزیینی و نقش کنده- شوش
خمره بزرگ سفالی منقوش با نقش افزوده-گیان نهاوند
سفال خاکستری داغدار- گوهر تپه
کوزه سفالی خاکستری رنگ با دسته- یانیک تپه
سرنیزه مفرغی – هوراند اهر
در عصر مفرغ استفاده از مهرهای مسطح با نقوش هندسی و مهرهای مشبک فلزی در فلات ایران رواج داشت. استفاده این مهرها در موارد تجاری بود.
تا پیش از عصر مفرغ، مردگان در کف خانه های مسکونی دفن می شدند و در کنار آنها هدایایی قرار داده می شد. اجساد به صورت جنینی در قبر گذاشته می شدند و گاهی آنها را با گل اخرا می پوشاندند. از این دوره دفن اموات در گورستان ها آغاز شد. این گورستان ها در نزدیکی مکان های مسکونی ساخته می شدند. جوامع کوچگر عصر مفرغ مانند ساکنان لرستان، گورستان های خود را در محل گذر می ساختند، آنها محل ثابتی برای اسکان نداشتند و اجساد خود را در گورستان هایی که در مسیر عبور آنها بود دفن می کردند.
مهر استامپی – محل کشف نامعلوم
مهر استامپی – محل کشف نامعلوم
مهر استامپی سنگی- محل کشف نامعلوم
عصر آهن
از 1500 تا 1000 سال پیش از میلاد انسان توانست به تکنیک ساخت ابزار آهنی دست یابد. اولین مراکز ذوب سنگ آهن در ایران و مصر پدید آمدند. برای این امر انسان باید آتش با دمای بالای 1500 درجه تولید می کرد. مهم ترین تحولی که در عصر آهن پدید آمد ساخت ابزار جنگی محکم تر بود. همچنین در این دوره ساخت اجناس شیشه ای نیز امکان پذیر شد.
در همین دوره حکومت های بزرگ مانند ماد و هخامنشی در فلات ایران پدید آمد و ایران وارد دوره تاریخی شد.
ظروف سفال خاکستری-عصرآهن احتمالا دیلمان یا خوروین یا نهاوند
ظروف سفال خاکستری-عصرآهن احتمالا دیلمان یا خوروین یا نهاوند
ظروف سفال احتمالا جای شراب به همراه مزه
ظرف سفالی ترکیبی کلورز
ظروف سفال خاکستری-عصرآهن احتمالا دیلمان یا خوروین یا نهاوند
ظرف سفالی احتمالا دیلمان
پیکرکهای گلی انسانی و حیوانی- دیلمان
پیکرکهای گلی انسانی و حیوانی- دیلمان
ظروف سفال خاکستری-عصرآهن احتمالا دیلمان یا خوروین یا نهاوند
پیکرکهای گلی انسانی
پیکرکهای گلی انسانی
ریتون سفالی- گیلان
مجسمه سفالی زن – رستم آباد گیلان
تزیینات طلایی
تزیینات طلایی
تزیینات طلایی
تزیینات طلایی
تپه حاجی فیروزهزاره هشتم پ م
تپه موشلان هزاره هفتم و ششم پ م
تپه ازبكی هزاره هفتم و ششم پ م
قره تپه هزاره شش وپنج ش م
تپه شورابه فلات عتیق
اشکفت قد برمشور -برادوستی
تپه های شوش هزاره دهم پ م تا امروز
سیلك از هزاره هفتم پ م
تپه عبد الحسین هزاره دهم تا هفتم ش م
تپه سراب هزاره دوازدهم تا دهم پ م
تپه یحیی هزاره پنجم پ م
تپه تولایی سوزیانای عتیق
یاریم تپه هزاره پنجم پ م
چشمه علی ری از هزاره هفتم پ م
پناهگاه ورواسی هزاره پنجم پ م
پناهگاه ارجنه - 50000سال پیش
غار علی تپه هزاره یازدهم پ م
غار سهولان همه دوره ها
منطقه باستانی یری هزاره اول پیش از میلاد
ویند كلخوران دخمه های پیش از تاریخ
تپه علی كش هزاره نهم تا ششم پ م
تپه چغابنوت هزاره هفتم تا سوم پ م
تپه چغامیش دوره سوزیای عتیق تا هخامنشی
نقش برجسته آنو بانی نی 2200 پ م
تپه جعفر آباد دوره سوزیانا
تپه سگابی هزاره هفتم تا سوم پ م
شهر سوخته هزاره چهارم و سوم پ م
سرخدم لكی هزاره اول پ م
تپه موشكی هزاره هفتم پ م
تپه گنج دره هزاره نهم تا هفتم پ م
تپه دینخواه هزاره سوم پ م
حمام سنگی گیوی-نامشخص
تل قزیر رامهرمز - هزاره دوم پیش از میلاد
غار تمتمه پارینه سنگی میانی
کشف رودیک میلیون سال پیش تا 800 هزار سال پیش
غار گمیشان هزاره یازدهم پ م
غار قلعه بزی - 100000 سال پیش
کفتار خون - پارینه سنگی میانی
دربند گیلان- 500000 سال پیش
اشکفت گاوی - 27000 سال پیش
تپه قلعه رستم هزاره هفتم پ م
تپه قبرستان قزوین هزاره پنجم پ م
قبرستان کشیگ هزاره سوم پ م -
تپه اهرنجان هزاره هفتم پ م
املش هزاره اول پ م
تپه سفالیان ورامین هزاره چهارم پ م
غار کونجی - 40000سال پیش
تپه گوران هزاره ششم پ م
کوهدشت لرستان - فراپارینه سنگی
آق تپه هزاره اول پ م تا هخامنشی
دالما تپه هزاره پنجم و چهارم پ م
گودین تپه هزاره ششم پ م
تپه حسنلو هزاره ششم پ م تا 250 پ م
غارهای بیستون - دوره های مختلف پارینه سنگی
غار هوتووكمربند هزاره دهم تا پنجم پ مغار پاسنگر- برادوستی
تپه مارلیك هزاره اول پ م
تپه پیزدلی هزاره چهارم پ م
تل ابلیس هزاره پنجم پ م
تل باكون هزاره ششم پ م
تپه باباجان هزاره سوم پ م
تل جری هزاره ششم پ م
تپه حصار از هزاره هفتم پ م
تپه گیان از هزاره چهارم پ م
تپه سبز دوره سوزیانا
مسجد کبود تبریز- هزاره دوم پ م
تپه زاغه از هزاره هفتم پ م
تپه آنو از هزاره ششم پ م
غار خر پارینه سنگی میانی
غار پبده پارینه سنگی
هفتوان - هزاره دوم پ م
سگزآباد - هزاره دوم پ م
شیوه تو - 400000 سال پیش
تپه نورآباد هزاره چهارم پ م
گوی تپه هزاره چهارم پ م
شهدادهزاره چهارم پ م
گوهر تپه از هزاره سوم پ م
گنج پر گیلان- 300000 سال پیش
كوهدشت هزاره پنجم پ م
غار كرفتو از پیش از ماد تا ساسانی
كلاردشت-هزاره دوم پ م
كردلر تپه - هزاره چهارم پ م
قلی درویشهزاره پنجم پ م
قلعه کش دابوشت-هزاره سوم تا اول پ م
جیرفت هزاره سوم پ م
تپه سنگ چخماق هزاره ششم پ م
کیارام- 60000 سال پیش
برنز لرستان - عصر مفرغ
تپه ملیان - هزاره دوم پیش از میلاد
منطقه فراش هزاره سوم پ م
میرک سمنان 150000 هزار سال پ م
یانیك تپه هزاره ششم پ م
تپه خالصه هزاره ششم پ م
دره هولیلان هزاره سوم پ م
تورنگ تپه هزاره پنجم پ م
اطلس تاریخ ایران
ایران در پیش از تاریخ اثر دكتر ص م شهمیرزادی
مقاله ایران نوسنگی فیلیپ اشمیت