دین اشکانیان
سیاست دینی اشکانیان مانند کشورداریشان، چندان متمرکز نبود و دست حکومتهای محلی در رفتارهای آیینی باز بود و هیچ قومی زیر نفوذ دین مرکزی قرار نداشت. بنا بر گزارش تلمود، با روی کار آمدن ساسانیان، کلیمیان از برخی رفتارهای مذهبی منع شدند در حالی که پیش از آن در دوره اشکانی آزادانه مراسم مذهبی خود را اجرا می کردند.
می توان گفت در این دوره در کنار اهورامزدا، ایزدان بسیاری پدید آمدند ولی در نهایت اهورامزدا در میان سایر ایزدان قد بر افراشت. با اینحال دین زرتشت دین غالب ایران بوده است. کتاب چهارم دینکرد به گردآوری اوستا در دوره بلاش، پس از حمله اسکندر اشاره دارد.
بیشترین نشانه های دینی اشکانی در پیوند با آناهیتا و میترا است. تیرداد اول اشکانی در معبد آناهیتای شهر ارشک در حومه درگز در تاریخ 248 پیش از میلاد تاج گزاری کرد. معبد آناهیتای کنگاور از مهمترین معابد دوره اشکانی است و در بسیاری از سکه ها نقش ایزدبانو آناهیتا دیده میشود. تندیسهای بسیاری از آناهیتا در دوره اشکانی ساخته شده اند که اغلب نیمه برهنه هستند و ایزد بانو یا پستان خود را با دست نگه داشته است یا به پهلو خوابیده است. مهرپرستی نیز در دوره اشکانی رواج داشته و حتی به اروپا صادر شده است. در دو سنگ نگاره بزرگ آنتیوخوس کماژن(69-34 پیش از میلاد) و مهرداد، دو ساتراپ ارمنستان که در نمرود داغ به جا مانده است هر دو در حال دست دادن با میترا هستند که لباس اشکانی بر تن دارد.
از طرف دیگر می دانیم که عده زیادی از مردم سرزمین کوشانیان دین بودایی داشتند و این دین در سده های ابتدایی میلادی به درون مرزهای ایران هم رسید. معابد بودایی زیادی در شرق امپراتوری در محل کنونی کشور افغانستان دی ده می شود اما درون سرزمین ایران نمونه های بسیار محدودی از معابد بودایی کشف شده است.
بنا به اسناد چینی می دانیم یک شاهزاده اشکانی به نام ان شی کائو زندگی درباری در ایران را رها کرد و در 148 میلادی به چین سفر کرد. او که بودایی بود متون بودایی را از هندی به چینی ترجمه کرد و یکی از اولین راهبان بودایی است که این دین را به سرزمین چین رساند. ان هوان یا ان سوآن شاهزاده دیگری است که در 181 کتاب دیگر بودایی به چینی ترجمه کرد. ت ان توئی نیز سومین بزرگزاده پارتی است که کتب بودایی هندی را در 254 به زبان چینی ترجمه کرده است. چندین کتاب دیگر بودایی هم توسط ان فاچین اشکانی از 281 تا 306 به چینی ترجمه شده اند. به این ترتیب بزرگزاده های اشکانی نقش مهمی در ترجمه متون بودایی به زبان چینی و رونق این دین در سرزمین چین داشته اند.
ماکت یک معبد – ماکو- موزه ملی ایران
معبد آناهیتای کنگاور
معبد مهر مراغه
پیکرک آناهیتا – شوش – موزه آذربایجان
پیکرک آناهیتا – هگمتانه
پیکرک آناهیتا نینوا
نقاشی چند مرد مذهبی در حین اجرای مراسم
***مسیح و مغهای ایرانی***
در مورد زمان و محل تولد مسیح باورهای مختلفی وجود دارند. ما وارد این بحث نمی شویم. باور عمومی این است که مسیح در سال 7 پیش از میلاد در بیت لحم فلسطین متولد شده است. آنچه مورد توجه ماست سفر سه مغ ایرانی به این محل برای بازدید از مسیح است. مردم مناطق مختلفی از ایران و عراق ادعا دارند که سه مرد دانا از اجداد آنها بوده اند. مثلا مارکوپولو در سفرنامه خود ذکر کرده که قبر آنها در ساوه است. در انجیل متیو ذکر شده که سه مرد دانا ستاره ای را در آسمان دنبال کرده اند تا به مسیح رسیده اند. دنباله دار هالی در 12 پ م قابل رویت بوده است. دنباله دار دیگری در 5 پ م در چین و کره گزارش شده است. این دنباله دار در افق برخی شهرها توقف داشته است. سه مرد دانای ایرانی با یهودیها آشنا بودند و ارتباط نزدیک داشتند. از زمان کورش خیلی از یهودیهایی که در عراق اسیر بودند آزاد شده بودند اما آنها به اورشلیم بازنگشته بودند و مانند دانیال نبی که در شوش می زیسته است تصمیم گرفته بودند در سرزمین ایران بمانند. مغ ها و یهودیان تبادل فرهنگی و دینی داشتند. خود دانیال با فرهنگ بابل و دین زرتشتی آشنایی کامل داشت. سه مرد دانا می دانستند مطابق باورهای یهودیان فردی برای نجات آنها خواهد آمد و تولد او نشانه هایی در اسمان خواهد داشت. مغ ها ستاره بین نیز بودند. مشتری ستاره خدایان و زحل سیاره مسیاح شمرده می شد و صورت فلکی ماه نشانه فلسطین بود. از نرم افزارهای نجومی میتوان مقابله زحل و مشتری را در صورت فلکی ماهی در اردیبهشت سال 7 پ م مشاهده کرد. این مقابله از شرق صورت فلکی شروع و از غرب آن خاتمه یافته و حدود یکسال طول کشیده است. در بهمن ماه این مقابله از افق بیت لحم دیده می شده است. این مقابله سه مرد دانا را به بیت لحم کشانده بود. آنها مقابله سیاره خدا و شاه را در صورت فلکی ماهی دیده بودند و از مردم می پرسیدند آن کسی که شاه اورشلیم خواهد بود و در اینجا زاده شده است کجاست. ما سیاره او را در شرق دیده ایم و آمده ایم تا او را پرستش کنیم. مغها مدتی پس از تولد مسیح به او رسیدند و هدایای خود را تقدیم کردند. هرود مغ ها را تعقیب می کرد تا توسط آنها مسیح را پیدا کند و بکشد. مغها از راهی غیر از آنکه آمده بودند به ایران بازگشتند و از دست هرود فرار کردند و هرود دستور قتل عام تمام پسران زیر دوسال بیت لحم را داد. مسیح، مریم و ژوزف نیز به مصر فرار کردن و سالم ماندند.
تدفین
روش واحدی برای دفن اموات در دوره اشکانی وجود نداشت. مردم هر قسمت از این امپراتوری بزرگ، مردگان خود را مطابق فرهنگ بومی خود دفن می کردند.
در شمال شرق سرزمین اشکانیان در محلهایی چون نسا و سغد، استودانهای سفالی برای دفن اموات استفاده می شده است. کاوشگران روسی گور معبد هایی در نسا گزارش کرده اند. در غرب سرزمین اشکانی دفن اجساد در دیوار و کف خانه خشتی مرسوم بود. جسد کودکان در خمره یا دیگ کوچک قرار می گرفت و دفن می شد. تابوتهای سفالی و چوبی نیز استفاده می شدند. در سلوکیه گورهای خانوادگی استفاده می شد که در آنها اجساد درون تابوتهای وان مانند قرار می گرفتند. در الحضرساختمانهای چهارگوش برای دفن اموات ساخته بودند. در پالمیرا برجهایی مانند برج خاموشی زرتشتیان و آرامگاههای زیر زمینی استفاده می شدند. در شوشتر گورهای سردابه ای و تابوت استفاده می شد و در شوش از تابوت استفاده می کردند. در کنگاور سه مدل تدفین تابوت، گور دخمه و گور خمره کشف شده است. در دشت مغان گور خمره ای استفاده می شد. در پارک طاق بستان نیز یک گورستان وسیع گور خمره ای یافت شده است. در همدان تعداد زیادی گور خمره و تابوت کشف شده است. در مریوان گورستان گور خمره ای بسیاری در اطراف دریاچه یافت شده است و در قبرستان چشمه سار مرودشت از تابوت استفاده می کردند.
:به طور کلی
اشكانیان اجساد خود را دفن میكردند و در كنار آنها اشیایی قرار میدادند
گاهی افراد خود را انفرادی و گاهی جمعی دفن میكردند
برای دفن اجساد جهت خاصی را مراعات نمیكردند
اشیایی كه كنار اجساد میگذاشتند مربوط به زندگی روزمره متوفی بود
اشیای هدیه شده به جسد اكثرا در كنار تابوت قرار میگرفتند
اجساد را هم در تابوت هم در خاك و هم در گورهای سنگی قرار میدادند
اجساد هم به صورت كشیده هم به صورت جمع شده و هم به صورت طاق باز دفن میشدند
تابوت سفالی از دوره اشکانی در موزه موزه ملی ایران
گور معبد خارک - تصویر از خبرگزاری مهر
دسته تابوت مفرغی- موزه ملی ایران
تابوت سنگی با در مسطه که بقایای بدن مرده درون آن نگه داشته می شد.
یافت شده از ریشهر نزدیک بندر بوشهر
دوره اشکانی
موزه لایدن هلند - تصویر حمید صدقی نژاد