شکل گیری دولت سومر
شاهان ابتدایی بین النهرین
دوره پیش از تاریخ با ظهور دوره آغاز نگارش در 3200-2900 پ م پایان می یابد و دوره تاریخی شروع می شود. اولین متون کشف شده تا به امروز متون انبارداری و حسابداری به زبان سومری هستند. معابد در این دوره نقش مهمی در کنترل زمینهای کشاورزی، استخدام نیروی کار و تجارت دارند و طبیعتا در پدید آمدن نگارش نیز نقش داشتند.
لیست شاهان سومری که در ابتدای هزاره دوم پیش از میلاد نوشته شده است دارای نام شاهان به همراه وسعت سرزمین آنها است که منبع مهمی در شناسایی تاریخ بین النهرین به شمار می آید. شاهنشاهی امری الهی انسانی به حساب می آمد. اریدو یکی از قدیمی ترین مناطق مسکونی سومر است. درسومر شاهان محلی بودند و هیچ شاهی سرزمین خود را گسترش نداد و به سرزمینهای همسایه حمله نکرد. حملات و جنگها پس از ظهور دوره اکدیان شروع شد. در لیست شاهان سومری، قبل از طوفان نشانگر دوره آغاز نگارش و دوره بعد از طوفان نشانگر دوره تاریخی است. بعد از طوفان پادشاهی به شهر کیش منتقل شد اما دوباره به اوروک بازگشت. نام برخی شاهان اوروک و کیش در افسانه های سومری و اکدی آمده است مانند گیلگمش، دوموزی، اتانا، انمرکار و لوگالباندا.
دوره بعدی سومری در شهر اور به پادشاهی مزان نپا 2560-2525 پ م بود که پدرش هم در مقبره شاهنشاهی اور یک لوح نوشته دارد. در دوره ابتدایی سومری شهرها در کنار هم قرار داشتند اما هیچ وقت حکومتی یکسان نداشتند و با هم متحد نشدند. هر شهر پادشاه خود را داشت. کم کم دور شهرها دیوار ساخته شد و با یکدیگر شروع به کشمکش کردند. نام برخی شاهان در لیست شاهان سومری نیامده است. مثلا یک شاه لَگَش یا شاه کیش. یکی از این شاهان مسیلیم شاه کیش است که در 2550 پ م به خاطر تعیین خط مرزی بین اوما و لَگَش مشهور است. این مرز توسط دو طرف مورد قبول واقع شد تا اینکه اومایی ها به لَگَش حمله کردند و سرانجام ایناتوم از لَگَش آنها را در سال 2450 پ م عقب راند. ایناتوم برای جلوگیری از جنگ مجدد در منطقه مرزی سرزمین بی طرف تعیین کرد که به هیچ یک از دو طرف تعلق نداشت. ایناتوم ایلام و شهرهای جنوبی سومر را فتح کرد. او خود را پادشاه کیش نامید که بر همه سومر فرمانروایی کرد. او مدعی شد که اوما، اوروک، اور، اکشاک، ماری، شوش، ایلام، چند منطقه احتمالا در زاگرس و سوبارتو در شمال بین النهرین را فتح کرده است.
قطعاتی از مجسمه های گلی زن با گردن بند - محل کشف عراق - 1900 تا 1700 پ م
Allard Pierson museum - Amsterdam
امپراتوری سارگون
سارگون 2334-2297پ م بنیانگزار سلسله اکد، شاهان لَگَش و اوما را شکست داد. سارگون یک نخبه نظامی بود و برای اولین بار همه بین النهرین را با هم متحد کرد. شاههای بعدی همه مدل فرمانروایی او را کپی کردند. او ابتدا برای یک شاه سومری به نام اورزبابا کار میکرد. این شاه توسط شاه دیگری به نام لوگالزاگشی کشته شد. سارگون به پایتخت لوگالزاگشی حمله غافلگیرانه موفقی کرد و شهر را فتح کرد. او به سمت خلیج فارس لشگر کشید و تمام سومر جنوبی را فتح کرد. سپس سرزمینهای شمالی و غربی را گشود و به ایلام و بختیاری نیز حمله کرد. وقتی او شهری را فتح می کرد دیوارهای شهر را تخریب می کرد تا وقتی او شهر را تخلیه می کند مردم شهر توان شورش نداشته باشند. او افراد خود را در سرزمینهای گشوده شده می گماشت اما سیستم اداری شهر را حفظ می کرد. او سیستم نظامی جدیدی پایه ریزی کرد و شغلهای جدیدی در حکومت پدید آورد. او اکد را پایتخت اکدیان قرار داد و خیلی زود این شهر پولدارترین شهر منطقه شد. موقعیت شهر اکد هنوز برای ما مشخص نشده است. ریموش 2278-2270 پسر سارگون در جنگی خونین حکومت را از پدرش گرفت. او در لوحی پنجاه و چهار هزار و شانزده نفر را قربانی جنگ شمرده است. منیشتوشو برادر او بعد از او به شاهی رسید. هردو برادر توسط درباریان کشته شدند. نارام سین 2254-2218 پسر منیشتوشو بود و فتوحات بسیار گسترده ای بدست آورد. او خود را خدای اکد نامید. لقب دیگر او شاه چهارگوشه بود.
از نارام سین سنگ نگاره ای در سلیمانیه عراق به یادگار مانده است.
بقایای کاخ نارام سین در تل براک شمال سوریه
تصویر:
توسط Bertramz - اثر شخصی، CC BY 3.0، Link
حمله گوتیان از زاگرس
پس از نارام سین، گوتیان از کوههای زاگرس به بین النهرین حمله کردند گوتیان در مقابل اکدیان از فرهنگ پایین تری برخوردار بودند.
هم زمان با حمله گوتیان قحطی هم پیش آمد. پسر نارام سین ، شارکالی شاری 2217-2193 پ م سعی کرد سیاستهای جنگی پدرش را ادامه دهد ولی موفق نشد. پادشاهی او به شهر اکد و اطراف محدود شد و قدرت پادشاه بسیار کم شد. امپراتوری سارگون تنها دو قرن طول کشید و نهایتا توسط مهاجرانی از سمت زاگرس از بین رفت. گوتیان در متون بین النهرین به کسانی مشهورند که تجارت را از بین بردند و آبیاری ها را تخریب کردند. در این دوره اورنمو سلسله سوم سومری را بنا نهاد. او فردی با هوش بود و اولین قوانین حقوقی تاریخ را مکتوب کرد. او برای هم شهر حکمرانی محلی انتخاب کرد که توسط شاه انتخاب می شد و کنترلش را بر مناطق مرزی زیاد کرد و برای کشتی هایی که به ماگان می رفتند سیستم مدونی درست کرد تا مطمئن شود به سلامت تجارت می کنند. او نهایتا در جنگ با گوتیان جان داد. مرگ یک پادشاه در جنگ تا این زمان در بین النهرین اتفاق نیفتاده بود. شولگی پسر اورنمو جانشین او شد. او شروع به گسترش سرزمین خود کرد و فرمانرواهای شهر ها را از میان افراد نظامی انتخاب کرد. حملات جدیدی از سمت غرب به سرزمین او می شد شولگی دیواری در شمال غربی سرزمین خود ساخت تا از نفوذ این مهاجمان جلوگیری کند. این دیوار را دیوار مقابل کوه یا دیوار سرزمین نامیدند. پسر او امرسین جانشین او شد اما به خاطر گاز گرفتگی کفش(احتمالا قانقاریا) جان سپرد. او از سمت سوریه مورد حمله آموری ها قرار داشت. آنها در متون سومری مردمی بیگانه قلمداد شده اند که زندگی شهری بلد نبودند، در چادر زندگی می کردند، گوشت پخته نمی شناختند و تدفین نداشتند.
Daily Life in Ancient Mesopotamia by Karen Rhea Nemet-Nejat
تصاویر حمید صدقی نژاد